Bladmuziek vergroten op de iPad, hoe werkt dat?

Marc Stovers, Koninklijke Visio

Bladmuziek lezen is anders dan de krant lezen. In dit artikel leggen we uit op welke manieren je de iPad kunt inzetten om je bladmuziek te vergroten, en waar je rekening mee moet houden bij kiezen van de voor jou meest geschikte app.

Dat de iPad ingezet kan worden voor slechtzienden om teksten beter te kunnen lezen is bekend. Maar kan dat ook voor het lezen bladmuziek? Bij de beantwoording van deze vraag blijken er een heleboel factoren een rol te spelen. Of en wanneer de iPad een meerwaarde of oplossing kan bieden, en wat daar allemaal bij komt kijken lees je in dit artikel. Eén ding zullen we al verklappen: een éénduidige oplossing of app bestaat niet. Je zal op een creatieve manier moeten kijken naar de individuele situatie van de slechtziende muzikant.

Bladmuziek lezen is anders!

Laten we beginnen om na te gaan met wat er nu eigenlijk gelezen moet worden. Bladmuziek lees je namelijk anders dan tekst. Je leest geen letters maar noten op een notenbalk, en hier verschijnen al grote verschillen tussen muzikanten: speel je dwarsfluit dan hoef je maar één notenbalk te lezen. Maar speel je piano dan lees je twee balken tegelijk die onder elkaar staan. Een organist heeft zelfs drie notenbalken te verstouwen!

Een ander verschil met teksten lezen is de plaatsing van de noten op de balk, die op een lijn, of tussen twee lijnen in staan. Noten kunnen gepaard gaan met speciale symbolen, en in het geval van een zangpartij ook met tekst. Ook kunnen noten naast elkaar maar ook onder elkaar staan om akkoorden te vormen. Dit alles is weer afhankelijk van het instrument. Als je een noot mist tijdens het lezen, dan is deze meestal niet zo makkelijk in te vullen dan wanneer je bij tekst lezen een letter in een woord mist.

En er zijn nog meer verschillen. Bladmuziek lezen gaat gepaard met een fysieke handeling. Je moet immers tijdens het lezen je instrument bespelen. Tijdens een uitvoering moet dit ook foutloos en in een bepaald tempo gebeuren. Je kan niet even langzamer gaan spelen, of terug kijken wat er ook alweer op je partituur stond. Daarom lees je tijdens het repeteren de muziek herhaaldelijk opnieuw met als doel je muziekstuk in te studeren. Ook dit leest weer anders dan een boek.

Kortom: bladmuziek lezen vereist nauwkeurigheid, en dat wat je leest is niet éénduidig, maar afhankelijk van het instrument dat je bespeelt.

Waarom de iPad?

Kan de iPad eigenlijk wel iets betekenen voor slechtzienden die bladmuziek willen lezen? Laten we er eens van uitgaan dat vergroting eventueel gecombineerd met kleuromkering de leesbaarheid zou kunnen verbeteren ten opzicht van reguliere zwartdruk.

Een gewone iPad is kleiner dan een velletje A4 en nog veel kleiner dan een velletje A3. De iPad Pro, sinds enkele maanden op de markt, haalt met zijn 12,9 inch diameter bijna het formaat van een velletje A4. Deze afmetingen lijken niet erg veel voordelen te hebben, maar daartegenover staat technische dynamiek: als je met digitale bestanden werkt zijn er apps die je bladmuziek vergroot kunnen weergeven. Ook kunnen de muzieknoten in scherper contrast worden weergegeven dan op papier. De iPad kan kleuren omkeren, en heeft een regelbare verlichting aan boord. Bovendien kan je er een groot beeldscherm of televisie op aansluiten om zo meer vergroting te krijgen. Of zo’n scherm in de praktijk handig is hangt – alweer- van de muzikant af: speel je thuis in je eentje, of ga je op pad om samen met anderen te spelen? Is een scherm wel wenselijk tijdens een uitvoering? Enzovoort.

Daarnaast spelen ook fysieke factoren ook een rol bij de vergroting die je kan behalen. Speel je dwarsfluit, dan kun je makkelijker dichtbij je iPad komen dan wanneer je bijvoorbeeld accordeon of orgel speelt. Omdat je hierbij ook enige mate van overzichtelijkheid op het scherm moet behouden, is er ook een grens aan wat je op het scherm kunt vergoten.

Waarom NIET de iPad?

Er zijn natuurlijk ook nadelen te bedenken aan het gebruik van de iPad: je moet met het apparaat en apps kunnen werken, en je moet digitale bestanden kunnen beheren. Ook kan de reflectie van het scherm hinderlijk zijn. Het maken van aantekeningen is mogelijk lastig. En tenslotte moet voor de aanschaf van een iPad – en zeker voor de iPad Pro- de portemonnee getrokken worden.

Muziek vergroten met apps

Hoe moet je nu je bladmuziek vergroot weergeven op de iPad? Een foto maken en vergroten door met duim en wijsvinger te pinchen is niet bepaald werkbaar: de muziek valt deels uit beeld, en schuiven of bladeren kan niet als je je handen niet vrij hebt. De bladmuziek moet dus én vergroot én herschikt worden, zoals een documentlezer dat met teksten doet. Er zijn gelukkig apps die dit probleem aanpakken. Technisch bekeken doen ze dit, grofweg, op drie verschillende manieren. We bespreken ze alle drie en noemen ze voor het gemak de “Fotografische”, de “Music XML”, en de “PDF” methode. De reden voor deze indeling is dat de methode die je kiest bepalend is voor het type bestanden waar je mee gaat werken. En dit bepaalt vervolgens weer welke apps je kunt gebruiken.

De “Fotografische” methode: Music Zoom

Naschrift: de app Music zoom is per 2021 niet meer beschikbaar in de App Store. De ontwikkelaar is gesptop maar heeft aangegeven een opvolger te hebben. Mogelijk is dit dus tijdelijk.

Bij deze methode wordt fotografische informatie bewerkt en herschikt. Hierbij geldt dat de kwaliteit van de (zelfgemaakte) foto bepalend is voor het resultaat.

We vonden één heel opvallende app in deze categorie, namelijk Music Zoom. Deze grootletter-hoog-contrast app van 20 euro is speciaal gemaakt voor slechtzienden, heeft een mooie grootletter interface, en is relatief eenvoudig in gebruik.

Het idee is dat je een foto van je papieren bladmuziek maakt en vervolgens met duim en wijsvinger rechthoeken op het scherm trekt, om aan te geven waar de notenbalken zich bevinden. Music Zoom knipt en plakt vervolgens alle rechthoeken aan elkaar tot een lichtkrant, die je met veegbewegingen of met een voetpedaal bedient. De notenbalk kun je naar wens vergroten of verkleinen, of in omgekeerde kleuren of met verhoogd contrast weergeven.

Dit laatste kan nodig zijn, omdat het contrast van de gemaakte foto niet altijd goed is. Een betere oplossing is om foto’s met meer contrast te maken door de bladmuziek eerst met een PC te scannen, en het fotobestand daarna te importeren.

Music Zoom pakt ook een probleem aan waar veel apps geen oplossing voor bieden: het omgaan met herhalingen. In veel partituren worden stukken muziek herhaald. Deze herhalingen worden aangegeven met een begin- en eindsymbool die normaliter op dezelfde pagina worden weergegeven, zodat je tijdens het spelen niet hoeft te bladeren. Bij vergroting komt echter het te herhalen gedeelte op meerdere pagina’s terecht, hetgeen tot een hoop geblader kan leiden. Dit kun je je als muzikant niet permitteren.

Bij Music Zoom geef je daarom aan waar de herhalingen zich in de partituur bevinden, waarna de app eenvoudig een extra kopie van het te herhalen gedeelte in de lichtkrant plakt. Tijdens het spelen hoef je dan alleen nog maar vooruit te bladeren.

De app heeft verder een eigen zoeksysteem voor de bewerkte opgeslagen muziekstukken. Deze opslag gebeurt lokaal op de iPad en dit is tevens de kwetsbare kant van de app. We vonden geen mogelijkheid om de gescande muziek te exporteren en zo je werk elders veilig te stellen. Ook ontbreekt een exporteermogelijkheid naar een gangbaar bestandsformaat.

Meer weten over Music Zoom?

Op Youtube vind je de instructievideo van Visio over Music Zoom.

Op het Kennisportaal van Visio vind je de Nederlandstalige handleiding Music Zoom.

Zelf aan de slag? Download Music Zoom in de App store.

Of ga naar de website van Music Zoom.

De “Music XML” methode

Geheel in contrast met de vorige methode, bevatten Music XML bestanden geen fotografische of visuele informatie, maar alleen codering van de muziek zelf. Er staat bijvoorbeeld in welke noten hoe lang en in welk tempo gespeeld worden. Wie bekend is met de MIDI codering die vorige eeuw werd ontwikkeld voor synthesizers zou Music XML als een uitbreiding hierop kunnen beschouwen. Omdat er uitsluitend digitale muzikale informatie gecodeerd is, is een Music XML bestand uitermate flexibel te gebruiken. Het geeft apps de mogelijkheid om een partij te vergroten en daarna de maten te herschikken zodat de partij netjes op volgorde in beeld blijft. Ook kan een Music XML bestand meerdere instrumentpartijen bevatten, en kan je zelf kiezen welke je hiervan op het scherm wilt zien. Een andere mogelijkheid is om één of meerdere instrumenten af te laten spelen door de ingebouwde synthesizer van de iPad.

Je kan ook eenvoudig de hele bladmuziek een toontje hoger laten omzetten, of tijdens het afspelen een metronoom meetikken... De mogelijkheden lijken eindeloos, maar je moet wel een app vinden die het allemaal kan. Na enig speurwerk vonden we de app Seescore, en die blijkt het voor tien euro allemaal te kunnen. De probeerversie Seescore Lite is zelfs gratis. Bij Seescore krijg je netjes Dropbox integratie bij om je bestanden buiten de iPad op te slaan.

Met Seescore kan je behalve het scherm ook een voetpedaal gebruiken om tijdens het spelen verder te bladeren. Helaas herkent hij hierbij de herhalingstekens niet meer, waardoor hij verzuimt om terug te bladeren. Dit vinden we echt jammer, evenals het ontbreken van de mogelijkheid om aantekeningen in de partituur te maken. Dit laatste is echter een euvel dat we bij vrijwel alle XML (en MIDI) gebaseerde apps zijn tegengekomen.

Wie met Music XML wil werken moet dus goed nadenken of hij aantekeningen wil gaan maken. We hebben wel een uitzondering hierop gevonden en dat is de uitgebreide app Newzik (10 euro). Hiermee kun je binnen de app aantekeningen maken. Ook biedt Newzik de optie om alle herhalingen in zijn geheel uit te laten schrijven, zodat je alleen nog maar vooruit hoeft te bladeren.

Links:

Bekijk de instructievideo van Visio over Seescore en Music XML

Bekijk de instructievideo van Visio over Newzik en Music XML

Zelf uitproberen? Download de Lite versie evan Seescore .

Meer weten over Newzik en Music XML apps? Ga naar de top 5 Music XML apps

Music XML scannen of downloaden

Hoe kom je eigenlijk aan Music XML bestanden? Er zijn – ook gratis - downloadsites voor Music XML partijen, maar het aanbod van Music XML is op dit moment nog een stuk kleiner dan het aanbod van PDF bestanden.

Je kan ook je bestaande muziek met de computer scannen, en omzetten naar XML. Scan- en muziekbewerkingssoftware waarmee dit kan is vanaf zo’n 150 euro te verkrijgen. Omdat hier echt noten en symbolen herkend moeten worden kunnen er dus ook storende fouten gemaakt worden, die met de hand moeten worden gecorrigeerd. Houd dus rekening met extra corrigeerwerk.

Ook op de iPad is notenherkenning en opslag in XML mogelijk, met de app NotateMe.

Deze app is gemaakt om zelf bladmuziek te schrijven, maar je kunt met deze app ook bladmuziek via de camera of van een foto laten herkennen als je de in-app Photoscore erbij koopt. Ook hier geldt dat het resultaat mogelijk nog gecorrigeerd moet worden, wat ons op een relatief klein iPad scherm nogal lastig lijkt als je slechtziend bent.

Maar heb je eenmaal je XML bestand gemaakt dan kun je het opslaan in bijvoorbeeld Dropbox, of exporteren naar een andere XML app zoals als Seescore.

De knoppenbalk van NotateMe waarmee je dit doet heeft helaas een opvallend slecht contrast.

En wat kost het? Wie dit alles met zijn bladmuziek met één notenbalk wil doen, heeft geluk en kan de gratis demo versie NotateMe Now gebruiken. Moet je meer balken kunnen herkennen dan betaal je 70 euro voor NotateMe plus Photoscore samen. Let op: de app heeft flink wat geheugen en een goede camera nodig en is volgens de fabrikant daarom niet geschikt voor oudere modellen iPad 1 of iPad 2. De app werkt ook op de iPhone vanaf model 5.

Zelf uitproberen? Download NotateMe Now in de App Store.

Meer weten over notenherkenners voor iPad of computer? Ga naar de top 5 notenherkennings apps.

De “PDF” methode

Hoewel Music XML in opkomst is, is het PDF bestandsformaat voor gedigitaliseerde bladmuziek nog steeds het meest populair. Downloadsites en apps die met PDF bestanden werken zijn dan ook ruim in de meerderheid.

We zagen eerder dat het maken van aantekeningen in Music XML bestanden een probleem kan vormen. Voor het PDF bestandsformaat is dit een eitje: het kent meerdere “lagen” waardoor er makkelijk over een partituur geschreven, getypt of gearceerd kan worden. De meeste PDF- gebaseerde muziek apps beschikken dan ook over uitgebreide mogelijkheden voor het maken van aantekeningen.

Tot zover de voordelen. Want de grote uitdaging bij het werken met PDF bestanden zit hem in het grafische karakter, waardoor een partituur weliswaar vergroot, maar niet herschikt kan worden. En zoals we eerder zagen is dat een must als je met bladmuziek werkt.. Ook alle extra’s die we bij Music XML beschreven, zoals afspelen van de muziek, zijn in PDF niet beschikbaar.

Wil je een PDF bestand op de iPad netjes vergroot weergeven dan zul je het bestand dus moeten gaan bewerken, en hier heb je al gauw een computer bij nodig. Gelukkig is er ook software die speciaal voor dit doel is gemaakt. LargePrint Music herkent in een PDF bestand de notenbalken en de maten, en zet deze – na eventuele handmatige correctie- weer om naar een nieuw PDF bestand, met een naar wens instelbaar kleiner aantal maten per pagina. De hiermee vergrote bladmuziek kan weer op de iPad ingelezen worden. Het programma is verkrijgbaar voor zowel Windows als de Mac.

Helaas hebben we geen iPad app gevonden waarmee PDF bestanden op deze manier kunnen worden bewerkt. Wel zijn er apps zoals Forscore of Piascore waarmee je foto’s kan maken van je bladmuziek en deze als PDF opslaan. Maak je nu foto’s van halve pagina’s, van krijg je met dit trucje een beetje vergroting. Bij Piascore kan je ook nog het contrast van de foto aanpassen.

Heel flexibel is dit allemaal natuurlijk niet. Forscore komt wel met een andere interessante optie voor slechtzienden die niet al teveel vergroting nodig hebben. De app kan in een PDF bestand automatisch de notenbalken herkennen, en die als lichtkrant weergeven waarbij je de vergroting kan instellen. Met veegbewegingen of met een voetpedaal kun je door het stuk bladeren. Wil je hierbij een gedeelte herhalen, dan markeer je vooraf begin- en eindpunt met grote stippen op het scherm, die je tijdens het spelen aantikt om terug te bladeren. Het hele proces is weinig bewerkelijk is en het oorspronkelijke PDF bestand wordt niet gewijzigd.

Forscore is een populaire, zeer uitgebreide app die 10 euro kost en is onder meer uitgerust met een prima zoekfunctie, opslagfaciliteiten en audio opnamefunctie. Helemaal niet slecht. De app heeft ook, net als eerder genoemde Piasacore, een toegankelijke mogelijkheid aan boord om PDF bestanden direct te downloaden van een aantal populaire downloadsites.

Bladeren met voetpedaal

Zoals we eerder al zagen, kan je met een voetpedaal door de partituur bladeren zodat je je handen niet hoeft te gebruiken. Wil je een pedaal gaan gebruiken, zoek dan een app die dit ondersteunt want dat is lang niet altijd het geval. Er zijn ook meerdere pedalen op de markt die niet allemaal uitwisselbaar zijn. Voor gebruik op de iPad zijn draadloze bluetooth pedalen die werken volgens de Airturn standaard veruit het meest populair. Wij gebruikten voor dit artikel de populaire Airturn PED, die twee pedalen heeft. Een oudere populaire variant is de Airturn BT-105.

Er zijn ook varianten met meer pedalen in de handel voor wie meer functies wil. Deze moeten dan wel door de app worden ondersteund.

Toegankelijkheid

Last but not least is de interface van de app zelf natuurlijk ook nog een aandachtspunt. Helaas zijn mogelijkheid om de interface aan te passen schaars, en moet je meestal dealen met wat er beschikbaar is, met wisselend resultaat. Dit geldt ook voor VoiceOver toegankelijkheid waarmee bijvoorbeeld titels kunnen worden voorgelezen. Uitproberen is hier het devies. Bedenk daarbij dat je betaalde apps onder voorwaarden bij de App Store kunt retourneren.

De iPad: hulp of oplossing?

Het kunnen lezen van bladmuziek met de iPad als je slechtziend bent is geen vanzelfsprekendheid. Toch kunnen er mogelijkheden zijn, met name voor wie gebaat is bij niet al teveel vergroting, handig is met techniek en bereid is om zaken uit te proberen. De zoektocht naar een oplossing kan echter een zeer creatief proces zijn omdat er met heel veel zaken rekening gehouden moet worden. Anderzijds kan de iPad ook een aanvulling of deeloplossing bieden. Als de iPad bijvoorbeeld niet tijdens een uitvoering te gebruiken is, kan dit misschien wel tijdens het studeren. Wie flexibel is en zijn leerproces hierop kan aanpassen, is zeker in het voordeel.

Heb je nog vragen?

Mail naar kennisportaal@visio.org, of bel 088 585 56 66.

Meer artikelen, video’s en podcasts vind je op kennisportaal.visio.org

Koninklijke Visio

expertisecentrum voor slechtziende en blinde mensen

www.visio.org