Jeroen Baldewijns, Licht en Liefde

De toenemende trend van Universal Design (producten ontwerpen die zonder verdere
aanpassingen toegankelijk zijn) bracht een stortvloed aan hulpmiddelen-apps voor
smartphones en tablets met zich mee. Steeds vaker vormen apps zoals loepjes,
documentlezers, daisylezers … volwaardige alternatieven voor de klassieke
hulpmiddelen. Recente ontwikkelingen zoals gegevens opslaan op servers in de
‘cloud’, alledaagse toestellen koppelen aan het internet (Internet of Things),
draagbare technologie (wearables), artificiële intelligentie (AI), extra
informatie toevoegen aan camerabeeld (Augmented Reality) … zullen dit nog verder
in de hand werken en ons gebruik van digitale platforms tegen een
duizelingwekkend tempo veranderen.
Voor haal wat klassieke hulpmiddelen is er vandaag een alternatief in de vorm
van een app voor een smartphone of tablet. En dan volgen al snel vele vragen:
“Lees ik mijn boeken beter met een daisyspeler of met een daisy-app?”, “Ben ik
beter af met een voorleestoestel of voldoet een voorlees-app net zo goed?”,
“Neem ik mijn notities beter met een ‘echt’ braillenotitietoestel of kan het net
zo goed met een app?” …
Deze vragen beantwoorden is niet altijd gemakkelijk. Maar we dat is geen reden
om ze uit de weg te gaan… Met dit artikel geven we je goeie raad bij het
vraagstuk: “Kies ik voor het klassieke hulpmiddel of voor de app?”.
Smartphone of tablet als basis
Een smartphone of tablet beschikt vandaag over héél veel technologie in een
supercompacte behuizing:
Een groot (in verhouding tot de omvang van het complete toestel)
aanraakscherm met vaak een uitmuntende beeldkwaliteit.
Meerdere hoogkwalitatieve camera’s voorzien van een led-lichtje en
beeldstabilisatie.
Een LiDAR scanner die je omgeving in 3D afscant.
Een krachtige processor die in een mum van tijd erg complexe taken kan
uitvoeren.
Gezichtsherkenning voor een goede beveiliging van al je kostbare gegevens.
Hoogwaardige Nederlandse spraakweergave.
Goede (en nog steeds verbeterende) Nederlandse spraakherkenning.
Draadloze communicatie (WiFi, bluetooth, 4G/5G).
Een gps-chip die overal jouw locatie kan bepalen.
Een accu die het een hele dag uithoudt … tot je toestel wat ouder wordt …
Een hele resem toegankelijkheidsfuncties die het toestel out-of-the box
bruikbaar maaken.
Veel van deze componenten vinden we haast identiek terug in heel wat
hulpmiddelen. Een compacte loep beschikt over een camera, een beeldscherm, een
processor en een accu. Een voorleestoestel omvat een camera, een processor en
een spraakweergavesysteem.
Het is dus voor de hand liggend dat creatieve programmeurs (die vaak zelf blind
of slechtziend zijn) apps maken die, gebruik makend van de beschikbare hardware,
de smartphone of tablet omtoveren tot een hulpmiddel.
Voor welke hulpmiddelen bestaan er app-alternatieven?
Als we het app-landschap analyseren, dan vinden we voor al deze hulpmiddelen
apps die een (geheel of gedeeltelijk) alternatief kunnen bieden:
Pocket beeldschermloepje
Voorleestoestel of tekstherkenningsprogramma
Braillenotitietoestel
Daisyspeler
Toestel om ondertitels te lezen
GPS voor niet-zienden
Kleurendetector
Lichtdetector
Labelpen
Dictafoon
Sprekend of voelbaar uurwerk
Sprekende wekker
Sprekende rekenmachine
Sprekende of grootdruk agenda
Hulpmiddel om bankbiljetten te herkennen
…
En natuurlijk is er ook een alternatief voor de gsm’s die speciaal voor de
doelgroep gemaakt zijn, in de vorm van een smartphone die volgens de Universal
Design principes gemaakt is.
Kansen en valkuilen bij apps
Los van de concrete hulpmiddelen die we zullen belichten, geven we al een paar
algemene aandachtspunten mee:
Niet iedereen met een visuele beperking beschikt over een smartphone of
tablet of wenst die te gebruiken. De klassieke hulpmiddelenmarkt zal dus nog
niet direct overbodig worden.
Sommige hulpmiddelen-apps bieden niet evenveel of geen gelijkwaardige
functionaliteit in vergelijking met het klassieke hulpmiddel. Dit aspect
moet dus zeker bewaakt worden als je voor een app kiest. Hou daarbij
rekening met: functionaliteit, gebruiksgemak, leercurve, persoonlijke
voorkeuren …
Een klassiek hulpmiddel kan wel eens stigmatiserend zijn. Een smartphone of
tablet met een app is dat niet, iedereen loopt daarmee rond.
Een hulpmiddel is vaak toegespitst op één enkele taak, terwijl een
smartphone uitermate multifunctioneel en bovendien uitbreidbaar is.
Veel hulpmiddelen worden nog bediend via klassieke toetsen en knoppen. Bij
een tablet of smartphone moet je een aanraakscherm leren gebruiken.
Klassieke hulpmiddelen worden geleverd door gespecialiseerde leveranciers,
die alle nodige ondersteuning kunnen bieden. Bij apps ben je meer op jezelf
aangewezen, hoewel ook steeds meer leveranciers ondersteuning bieden bij
smartphones.
Een klassiek hulpmiddel is ontwikkeld voor de doelgroep een dus gegarandeerd
toegankelijk. Sommige apps kennen problemen met toegankelijkheid.
Een smartphone koop je uiteraard niet in functie van die ene app die je als
hulpmiddel wil gebruiken. Als je slechts behoefte hebt aan dat ene
hulpmiddel en niet aan alle overige functies van de smartphone, dan ben je
vaak nog altijd het beste af met een klassiek hulpmiddel.
Hulpmiddel per hulpmiddel
Uit het bovenstaande lijstje pikken we zeven klassieke hulpmiddelen die we
vergelijken met hun ‘app-tegenhanger’.
1. Een mobiele telefoon

Voor mobiele communicatie is een erg divers aanbod beschikbaar, gaande van
senioren-gsm’s, over een sprekende gsm, speciaal voor de doelgroep aangepaste
Android smartphones (de zoals de SmartVision 3) tot standaard smartphones die
aan de Universal Design principes voldoen (de iPhone en Android telefoons) en
dus van huis uit een hoge mate van toegankelijkheid bieden.
Maar wat kies je het beste? Als je voldoende hebt aan bellen en berichtjes
sturen en ontvangen en je zoekt vooral gebruikseenvoud en een bediening met
klassieke knoppen, dan is een smartphone wat hoog gegrepen en kom je al snel uit
bij een Doro senioren-gsm (voor wie nog visueel kan werken) of bij de MiniVision
en BlindShell, die een geïntegreerde spraakweergave aanbieden.
Wil je, zoals zovelen, veel meer kunnen met je telefoon, dan moet je toch in de
richting van de smartphone kijken. De SmartVision 3 is een Android toestel dat
speciaal aangepast is voor niet- en slechtziende gebruikers. Je kan er meer mee,
maar hou ook rekening met een lastiger leercurve dan bij een senioren-gsm,
MiniVision of Blindshell.
Voor meer info over de MiniVision, SmartVision en BlindShell verwijzen naar onze
testverslagen van deze toestellen.
Wil je een standaard smartphone zoals iedereen die gebruikt, dan kan je als
persoon met een functiebeperking opteren voor een toestel dat gebouwd is volgens
de principes van het ‘Universal Design’. Als slechtziende kan je opteren voor
een Android telefoon, die vrij eenvoudig bruikbare vergroting biedt en
bijkomende mogelijkheden om tekst op het scherm te laten voorlezen. Of je kan
kiezen voor een iPhone die op vlak van vergroting veel meer toeters en bellen
biedt, aangevuld met voorleesfuncties, maar die daardoor ook net iets moeilijker
in het gebruik is. Als blinde heb je in principe dezelfde keuze, maar ligt de
iPhone vaal meer voor de hand liggender vanwege het marktleiderschap van dat
toestel bij de blinde community. Dat laatste maakt dat je veel makkelijker
ondersteuning kunt zoeken en vinden bij andere blinde smartphone-gebruikers.
2. Een braillenotitietoestel

Een braillenotitietoestel was lang de trouwe metgezel van veel blinden, maar
verliest steeds meer aan populariteit. Sinds de opkomst van de toegankelijke
iPhone, gevolgd door de toegankelijke Android smartphone zijn we steeds meer
gaan zien dat al de functionaliteit van een braillenotitietoestel ook gewoon
geboden wordt door de smartphone (of bij uitbreiding de tablet). Notitie-,
agenda-, contacten-, mail-, rekenmachine- en nog zoveel andere apps … ze zitten
allemaal in een smartphone en zijn even toegankelijk en functioneel.
Bovendien kan je zo’n smartphone desgewenst ook gewoon aan een compact
brailleleesregeltje koppelen. En niet onbelangrijk: een smartphone werkt mooi
samen met cloud-opslag en zijn functionaliteit is uitbreidbaar met extra (vaak
gratis) apps. Verder biedt een smartphone een beeldscherm waarop een begeleider
kan meekijken, wat bij een notitietoestel niet het geval is. En zo is de
smartphone een perfect alternatief geworden voor het notitietoestel, of je nu
alleen spraakweergave of ook braille wil gebruiken.
Toch is het braillenotitietoestel niet helemaal van de aardbodem verdwenen. Een
belangrijk voordeel is dat het doorgaans een geïntegreerde brailleleesregel en
-toetsenbord heeft, terwijl dit bij een smartphone een externe uitbreiding is.
3. Een daisyspeler

De daisyspeler is gedurende de laatste decennia sterk geëvolueerd: van klassiek
tafelmodel voor cd’s, over hippe pocketmodelletjes met SD-kaartjes tot online
toestellen die de lectuur via het internet van de bibliotheekserver plukken.
Bovendien is er een gevarieerd aanbod, gaande van erg eenvoudige spelers (die je
vaak nóg eenvoudiger kunt maken door toetsen af te dekken met een cover) tot
spelers die heel wat extra functionaliteit kregen: ze kunnen van diverse media
lezen, je kan er geluidsopnames mee maken, ze kunnen tekstdocumenten voorlezen,
…
Sinds de online distributie van lectuur ligt de stap naar een daisy-app voor de
hand. Je smartphone of tablet beschikt immers over een internetconnectie die
direct toegang verschaft tot je boeken, kranten en tijdschriften. Zo’n app biedt
interessante extraatjes. Je kan de navigatiestructuur in de vorm van een
inhoudsopgave vergroot op je scherm krijgen of zelfs op je brailleleesregel
lezen. Als je daisyboek voorzien is van een tekstversie, kan je ook die vergroot
op het scherm of op de brailleleesregel lezen.
Net zoals de online daisyspelers, biedt de app ook direct toegang tot de
lectuuraanbieders in Vlaanderen en Nederland. En alle extraatjes die sommige
daisyspelers bieden, zijn op de smartphone of tablet beschikbaar via diverse
apps. Hou wel rekening met een zekere leercurve voor een daisy-app. Je kan de
app niet vereenvoudigen met een cover, maar de ontwikkelaars van deze apps doen
wel hun uiterste best om de apps perfect toegankelijk en bovendien zo
gebruiksvriendelijk en eenvoudig mogelijk te houden.
Wil je de lectuur van de Vlaamse aanbieders lezen, dan is de Anderslezen-app de
aangewezen app. Voor lectuur van de Nederlandse aanbieders, gebruik je de
Passend Lezen-app. Wil je via één app toegang tot lectuur van zoveel mogelijk
aanbieders, over de landsgrenzen heen, dan is de app EasyReader van Dolphin een
aanrader.
4. Een pocket beeldschermloepje

Omdat de klassieke beeldschermloep met zijn groot scherm slechts op een vaste
plek bruikbaar is, bedachten de fabrikanten van hulpmiddelen kleine digitale
pocket beeldschermloepjes, die mobiele leesmogelijkheden boden. Maar met zijn
prima beeldscherm en camera beschikt elke smartphone over de nodige hardware
voor gebruik als digitale loep. En dus schoten de loepjes-apps als paddenstoelen
uit de grond. Maar tegenwoordig bieden zowel Apple als Samsung standaard een
Vergrootglas-app op hun smartphones die even goed voldoet dan de veelheid aan
andere loupe-apps.
Een groot voordeel van de klassieke digitale loepjes is dat ze een redelijk
stabiel beeld tonen op het scherm, mits je een beetje oefent in het hanteren van
het toestel. Maar ook smartphone-camera’s beschikken over een systeem voor
beeldstabilisatie. Alleen mis je bij een smartphone een handvat om het toestel
stabiel vast te houden (wat nodig is voor een schokvrijbeeld). Dus zou je kunnen
concluderen dat een compact beeldschermloepje beter geschikt is. Tenzij je een
handige Harry bent, want dan kan je een beschermende smartphone cover makkelijk
ombouwen tot een handvat. Of je gebruikt een selfiestick als handvat. Die kun je
voor weinig geld kopen.
Een belangrijk verschil tussen de klassieke digitale loepjes en de apps is de
bedieningswijze. Bij die laatste gebeurt alles via het aanraakscherm terwijl een
klassiek loepje meestal fysieke toetsjes biedt, die wellicht voor sommigen als
makkelijker ervaren worden.
Verder is er ook het verschil in schermgrootte. Digitale pocket loepjes vindt je
met schermdiagonalen van 2,8 tot 13 inch, terwijl een smartphone scherm zich
situeert tussen de 4,5 en 7 inch. Wil je groter gaan, dan zal je je toevlucht
moeten nemen tot een tablet.
5. Een voorleestoestel

Voorleestoestellen zijn doorgaans eenvoudig bruikbare apparaten die – de naam
zegt het zelf – een gedrukt document voorlezen. Oorspronkelijk waren ze
gebaseerd op een glasplaatscanner voor het capteren van het te lezen document.
Tegenwoordig zijn de meeste toestellen uitgerust met een fotocameraatje op een
arm, wat de toestellen een beetje compacter en mobieler maakt. Maar het blijft
een behoorlijk groot apparaat in vergelijking met een smartphone, die ook een
goeie camera, de nodige processorkracht en spraakweergave aan boord heeft en dus
prima als voorleestoestel kan dienen. Ook voor deze toepassing verschenen al
snel OCR-apps die de klus konden klaren.
Het grote voordeel van een voorleestoestel met een scanner is dat het toestel
zelf instaat voor het nemen van de foto en ervoor zorgt dat die foto optimaal
belicht is. Ook voorleestoestellen met een armcamera nemen de foto in jouw
plaats, maar de belichting hangt deels af van het omgevingslicht. Bij een app op
een smartphone moet je zelf zorgen voor een goede belichting en het nemen van de
foto. Dat kan knap lastig lijken, maar als je de techniek onder de knie hebt
valt het best wel mee (we schreven daar een heel artikel over). En er zijn
inmiddels heel wat apps die je assisteren bij het nemen van de foto: ze geven
met gesproken boodschappen of met geluidjes aan of het document helemaal in
beeld is en nemen de foto automatisch zodra dat het geval is. Bovendien zijn er
voor weinig geld handige standaarden met ledverlichting op de markt, die je het
fotograferen helemaal uit handen nemen. Het grote voordeel van de smartphone is
natuurlijk dat je je leeshulpmiddel altijd bij de hand hebt.
Op gebied van tekstherkenning moeten goede smartphone OCR-apps (zoals OneStep
Reader, Prizmo of TextGrabber niet onderdoen voor tekstherkenningsprogramma’s op
een computer. En wat te denken van de gratis apps Envision en Seeing AI die
tekst kunnen herkennen en voorlezen zonder eerst een foto te nemen?
De gebruikseenvoud is dan weer het grote voordeel van een voorleestoestel, dat
doorgaans gemaakt is om zo gemakkelijk mogelijk te zijn.
Een app kan voor heel wat mensen een perfecte vervanging zijn voor een
voorleestoestel, zelfs in de thuissituatie. Maar mensen die gebruikseenvoud
nastreven zullen vaak toch nog beter af zijn met een klassiek voorleestoestel.
6. Een kleurendetector

De kleurendetector is tegelijk een geliefd en gehaat toestel. Geliefd omdat je
er de kleur van een voorwerp mee kan achterhalen. Gehaat omdat die kleur soms
wordt benoemd op een weinig inzichtelijke manier. Toch is de klassieke
kleurendetector een goed hulpmiddel als je hem correct weet te gebruiken.
Correct wil zeggen dat je de punt van de kleurendetector goed tegen het voorwerp
aandrukt, zodat hij geen omgevingslicht kan zien. Het toestel werkt immers op
basis van licht: het straalt licht op een voorwerp en door analyse van het
teruggekaatste licht kan het toestel een de kleur van het voorwerp bepalen.
Een goeie tip is wel om de kleurendetector in te stellen op herkenning van zo
weinig mogelijk kleuren. Op die manier vermijd je dat het toestel zodanig veel
kleurnuances moet onderscheiden dat de naamgeving erg warrig wordt. Bij
‘Smurfenblauw’ kun je je misschien nog wel wat voorstellen, maar kleuren die als
‘Signaalbruin’ of ‘Gainsboro’ worden aangegeven … daar kan ik me zelfs als goed
ziende niets bij voorstellen.
Dit principe geldt ook voor de kleurdetectie app: stel hem in op detectie van zo
weinig mogelijk kleurtinten. Maar zo’n app werkt volgens een heel ander principe
omdat een smartphone niet beschikt over een lichtgevoelige cel die de analyse
van binnenvallend licht beoogt. Daarom werkt een kleurdetectie-app volgens een
heel ander principe op basis van het camerabeeld. De app gaat bepalen welke
kleur er centraal op het camerabeeld te zien is. Dat betekent dat het voorwerp
waarvan je de kleur wil weten, zich centraal in het camerabeeld moet bevinden,
wat niet zo makkelijk is als je blind bent. Bovendien bepaalt de belichting van
een voorwerp in belangrijke mate de waargenomen kleurtint. Dit alles maakt dat
een kleurdetectie-app een stuk minder accuraat is dan een echte kleurendetector
en dus eerder aanbevolen is voor wie slechts sporadisch nood heeft aan
kleurherkenning.
De beste apps voor kleurherkenning zijn ColorSay voor iOS en Color Scan voor
Android.
De app Cothes Color is dan weer helemaal gericht op het herkennen van kleuren en
patronen in kledingstukken.
7. Een sprekend of voelbaar polshorloge

Een uurwerk is een onmisbaar apparaatje voor elk van ons. Het klassieke
polshorloge heeft het een tijd erg te verduren gekregen omdat steeds meer mensen
hun draagbare telefoon als uurwerk gingen benutten. Maar het polshorloge is weer
in opmars sinds er ‘fitness-trackers’ en nadien ook de slimme uurwerken de kop
op staken. En die hippe ‘wearables’ hebben het polshorloge helemaal terug op de
kaart gezet. Dat slimme polsuurwerk biedt een hele boel extra functies en is
eigenlijk een verlengstuk van je smartphone. En dat een aantal smart watches
voorzien is van de nodige toegankelijkheidsfuncties, opent perspectieven voor
gebruikers met een visuele beperking. VoiceOver of TalkBack zorgen ervoor dat
berichtjes, je hartslag, de naam van een inkomende beller, je
trainingsresultaten, een gps-aanwijzing, je reistijden, … netjes worden
uitgesproken (al dan niet in je bluetooth oortjes). En oh ja, de tijd kan je ook
laten uitspreken. En voor wie het graag discreet houdt, kan de tijd zelfs met
duidelijk voelbare trilsignalen op je pols worden aangegeven.
Als je al deze extra functies functies (gps-aanwijzingen op je pols, sms’jes
lezen zonder je telefoon uit je zak te halen, het daisyboek dat je met je
oortjes aan het beluisteren bent luider zetten, …) aantrekkelijk vindt, dan kan
zo’n slim polshorloge wel een leuk hulpmiddel zijn.
Maar natuurlijk ga je zo’n smart watch niet aankopen als je alleen maar de tijd
wil raadplegen, of als je helemaal geen smartphone hebt. Dan zijn er gelukkig
nog steeds de klassieke alternatieven: uurwerken met een grote cijfer
wijzerplaat, met een voelbare wijzerplaat of met een stem die de tijd voorleest.
8. Een persoonlijke assistent of artificiële intelligentie?

En het hoeven niet alleen maar klassieke hulpmiddelen te zijn die je overweegt
te vervangen door een app op een smartphone. Je kan ook hupverleners een stukje
werkloos maken door een app in te schakelen. We denken dan vooral aan de apps
die de smartphone-camera als alternatief aanbieden voor een paar goed ziende
ogen. Deze apps passen Artificiële Intelligentie, kortweg AI genoemd, toe op het
camerabeeld om allerlei objecten, zoals voorwerpen, scenes, tekst, kleuren,
personen, … te herkennen en die te omschrijven met gesproken boodschappen. De
bekendste voorbeelden hiervan zijn Seeing AI en Envision. En ze zijn bovendien
ook nog eens gratis.
Er is ook nog een tussenoplossing in de vorm van een app die het camerabeeld
gebruikt om een hulpverlener vanop afstand te laten meekijken naar jouw
camerabeeld. Op basis hiervan kan de hulpverlener vanop afstand hulp bieden. De
bekendste app is Be My Eyes, die werkt met twee communities: de hulpvragers en
de hulpverleners.
Waakzaamheid geboden: toegankelijkheid van apps!
Het hele bovenstaande verhaal staat of valt bij de mate waarin een app
toegankelijk gebouwd is. Net zoals een webpagina, kan ook een app zondigen tegen
de algemeen geldende principes van toegankelijkheid. Het is dus zaak om bouwers
van apps zo goed mogelijk te stimuleren op de toegankelijkheidstechnieken in
acht te nemen bij het bouwen van apps.
Bottom line: app of hulpmiddel?
Stellen dat we alle klassieke hulpmiddelen maar meteen overboord moeten gooien
is nog wat te kort door de bocht. Deze hulpmiddelen zullen bij velen nog steeds
de voorkeur genieten … of een zinvolle aanvulling bij een app. Maar wie zijn
dure smartphone (of tablet) optimaal wil laten renderen, zal al snel goede
vriendjes worden met een aantal apps, die klassieke hulpmiddelen kunnen
aanvullen of soms zelfs helemaal vervangen.
De auteur van dit artikel mailen?
jeroen.baldewijns@lichtenliefde.be
Heb je nog vragen?
Mail naar kennisportaal@visio.org, of bel 088
585 56 66.
Meer artikelen, video’s en podcasts vind je op
kennisportaal.visio.org
Koninklijke Visio
expertisecentrum voor slechtziende en blinde mensen
www.visio.org
Licht en Liefde
expertisecentrum voor slechtziende en blinde mensen
www.lichtenliefde.be