blinde smartphonegebruiker?
Jeroen Baldewijns, Blindenzorg Licht en Liefde
Google’s Android is flink aan het bijbenen op Apple’s iOS als het gaat om
toegankelijkheid. Geldt dit ook voor de meegeleverde schermlezer? En volstaat
dat om de blinde VoiceOver-gebruiker te doen switchen naar Android? Of anders
gezegd: zijn de Android-schermlezers echt in staat om VoiceOver het vuur aan de
schenen te leggen? Dat zoeken we in dit artikel uit.
Voor dit artikel gebruikten we een iPhone 8 en een iPhone X, en een Samsung
Galaxy S9 waarop zowel Voice Assistent, TalkBack als BrailleBack staan.
We starten dit verhaal met de vaststelling: er is ‘Android’ en er is ‘Android’.
Dit open source besturingssysteem kan door smartphones-makers naar believen
aangepast worden.
Zo kan het bijvoorbeeld voorkomen dat er helemaal geen schermlezer aanwezig is
op de smartphone. De producent kan die bijvoorbeeld geschrapt hebben omdat hij
er domweg het nut niet van inziet of omdat de processor niet krachtig genoeg is.
En dan is er Samsung dat de originele TalkBack schermlezer van Android vervangt
door zijn eigen alternatief: ‘Voice Assistant’. In dit artikel vergelijken we
daarom zowel Google’s TalkBack als Samsungs Voice Assistant met de gekende
VoiceOver schermlezer van Apple.
Goed om weten: Samsungs Voice Assistant schermlezer is eigenlijk een aangepaste
versie van TalkBack, maar heeft meer gelijkenissen met VoiceOver.
Geen enkele schermlezer is zo naadloos verweven met zijn besturingssysteem dan
VoiceOver met iOS. Hou er dus rekening mee dat het gebruik van een Android
smartphone met een schermlezer weer net ietsjes anders kan werken per merk en/of
model.
Winnaar Uniformiteit: VoiceOver
2. Updates
Elk jaar lanceert Apple een grondig vernieuwde versie van het iOS, dat steevast
nieuwe toegankelijkheidsfuncties biedt en dat je gratis kan installeren.
Gemiddeld kan je zo gedurende vijf à zes jaar op het nieuwste iOS met de
nieuwste toegankelijkheidssnufjes blijven werken.
Dat is bij Android wel even anders. Het is eerder uitzonderlijk dat je slechts
één keer een grote Android upgrade kan doen. Vaak ben je veroordeeld om de
levensduur van je toestel uit te zingen met het originele besturingssysteem (met
zijn toegankelijkheidsfuncties). Het komt er dus zeker op aan om een toestel te
kopen met de recentste Androidversie.
Winnaar Updates: VoiceOver
3. Integratie van de schermlezer in het OS
Elke nieuwe functie die in iOS verschijnt (denk aan force touch, het
bedieningspaneel, het verdwijnen van de thuisknop, gezichtsherkenning,…), is van
bij aanvang bruikbaar met VoiceOver. Dat ligt toch wel even anders bij het
Android platform, waar je bij het aanzetten van de schermlezer wel eens de
melding krijgt dat die niet compatibel is met bepaalde functies van de
smartphone en dat deze functies dus zullen worden uitgeschakeld. Dat is in
strijd met de inclusiegedachte dat álle functies voor iedereen bruikbaar moeten
zijn.
Winnaar Integratie: VoiceOver
4. Spraak
Een schermlezer geeft zijn blinde gebruiker feedback met gesproken boodschappen
en moet dus beschikken over een spraakmodule die kwaliteitsvolle Nederlandse
spraak levert.
Apple levert op zijn iPhone en iPad de spraakmodule van Nuance met de gekende
Nederlandse stemmen zoals Ellen en Claire en met meer dan dertig andere talen.
Bijzonder handig is het uitspraakwoordenboek waarmee je de uitspraak van vreemde
woorden fonetisch kunt aangeven.
Op veel Android-toestellen vind je de Google TTS-spraak (maar er zijn ook
toestellen waarbij helemaal geen spraak geleverd wordt). De Nederlandse Google
TTS-stem is van een veel lagere kwaliteit dan bij de iPhone. Wil je dus stemmen
van een betere kwaliteit? Dan moet je die afzonderlijk bijkopen en deze is in de
Play Store te vinden. Reken op een viertal euro’s per stem. Op
Samsung-toestellen wordt standaard de Samsung TTS spraakmodule geleverd, maar
die biedt helemaal geen Nederlandse stem.
Winnaar Spraak: VoiceOver
5. Snelkoppeling
In principe staat je schermlezer permanent aan, want je hebt hem gewoonweg
altijd nodig om je beeld te kunnen uitlezen en te kunnen navigeren op het
aanraakscherm. Toch kan het in bepaalde situaties handig zijn om de schermlezer
even met een sneltoets uit of aan te zetten.
Bij de iPhone gebruik je hiervoor de ‘Activeringsknop’. Via de
toegankelijkheidsinstellingen koppel je deze aan VoiceOver. Daarna kan je
VoiceOver snel uit- of aanzetten door drie keer na elkaar op de thuisknop (de
zijknop op de iPhone X en 11) te drukken.
Sinds Android 8 heb je ook hier een snelkoppeling, die je kan configureren in de
instellingen voor toegankelijkheid. Koppel je deze aan de schermlezer, dan kan
je Voice Assistant (bij Samsung toestellen) of TalkBack (bij alle andere Android
toestellen) uit- of aanzetten door tegelijk lang op de twee volumetoetsen te
drukken.
Bij Samsung toestellen wordt zelfs een tweede sneltoets geboden (tegelijk kort
op de volume omhoog-knop en de aan/uitknop drukken). Als je op je
Samsung-toestel soms TalkBack en soms Voice Assistant wilt gebruiken, kan je
elke schermlezer zijn eigen sneltoets geven. In dat geval is het bijzonder
handig dat de actieve schermlezer automatisch uitgezet wordt als je de andere
aanzet.
Winnaars Snelkoppeling: ex aequo VoiceOver & Voice Assistant
6. Gebaren
VoiceOver kent een set van alternatieve gebaren die je bedient met één, twee,
drie of vier vingers. Vooral de gebaren met meer dan drie vingers vinden sommige
gebruikers moeilijk. Met vier vingers tikken op een klein iPhone schermpje vergt
inderdaad enige training. Speciale gebaren zijn het Z-gebaar om terug te gaan
naar het vorige scherm en met twee vingers linksom of rechtsom roteren om de
rotor (zie verder) te bedienen.
In de handleiding van TalkBack lezen we dat je alle TalkBack-gebaren met één
enkele vinger bedient. Maar daarmee strooit Google zand in de ogen, want er zijn
ook een aantal gebaren met twee vingers. Maar meer dan twee vingers heb je nooit
nodig. Dat klinkt goed maar daar staat een belangrijk nadeel tegenover. Heel wat
functies spreek je aan met L-vormige gebaren. Er zijn liefst zeven van deze
gebaren en die zijn erg moeilijk aan te leren omdat je geen verband ziet tussen
de vorm van de beweging en de eraan gekoppelde functie. Daarnaast zijn er nog
vier ‘heen-en-weer-gebaren’ die je makkelijker onder de knie krijgt. En er wordt
ook een goed alternatief geboden voor de navigeerfuncties van de
VoiceOver-rotor.
Voice Assistant is gebaseerd op TalkBack, maar pakt de bediening heel anders
aan. De gebaren om je smartphone met Voice Assistant te gebruiken zijn gebaseerd
op één, twee of drie vingers. En het beste nieuws is dat er geen L-gebaren zijn.
Die zijn grotendeels vervangen door drie-vinger-gebaren. De vier
heen-en-weer-gebaren van TalkBack zijn ook hier aanwezig. En er worden goed
bruikbare alternatieven geboden voor de navigeerfuncties en de
instellingsmogelijkheden van de VoiceOver-rotor.
Winnaar Gebaren: VoiceOver (met een tweede plaats voor Voice Assistant)
7. Thuisknop-functies?
Waar is de tijd dat elke smartphone een fysieke thuisknop had? Enkel op minder
recente modellen, kan je nog een fysieke thuisknop vinden. Binnen één tot twee
jaren vind je wellicht geen smartphone meer met een thuisknop. Dus is de vraag:
hoe gebruik je de functies van de thuisknop met een schermlezer als die knop
fysiek niet meer aanwezig is?
Op de iPhone X introduceerde Apple nieuwe veegbewegingen van aan de bovenste of
onderste schermrand (ondersteund door tikgeluidjes), die het gebrek aan
thuisknop moesten opvangen voor de VoiceOver gebruiker. Andere
thuisknop-functies zijn dan weer doorgeschoven naar de zijknop.
Maar ook de Galaxy S9 heeft geen fysieke thuisknop meer. Alles wat je met een
fysieke thuisknop zou kunnen doen, zit verwerkt in de Android navigatiebalk, een
knoppenbalk die onderin het schermbeeld staat. Deze heeft drie knoppen: een knop
om naar het beginscherm te gaan, eentje voor het overzicht van de openstaande
apps en een knop om een stap terug te keren. Deze knoppen zijn gewoon met Voice
Assistant of TalkBack te gebruiken. Bij de Galaxy kan je de navigatieknoppen
vervangen door navigatiegebaren, maar die blijken dan weer niet compatibel met
Voice Assistant of TalkBack.
Winnaar Thuisknop functies: Alle modellen mét thuisknop (maar ze verdwijnen in
een snel tempo van de markt)
8. Hints
Zodra je een schermlezer aanzet zal je een set alternatieve veeg- en
tikbewegingen moeten gebruiken om je smartphone te bedienen. De meest gebruikte
ken je al snel uit het hoofd. Maar voor minder vaak gebruikte bewegingen of voor
de beginnende smartphone-gebruiker is het fijn als het toestel in elke situatie
meldt welke beweging(en) je kan maken om het huidige item te bedienen. Deze
meldingen worden ‘Hints’ genoemd.
VoiceOver op de iPhone biedt de instelling ‘Spreek hints uit’. Als die aan staat
dan zal de schermlezer een bedieningshint geven bij het item waar de
VoiceOver-cursor op komt. Deze hints zijn doorgaans kort en duidelijk.
Voice Assistant biedt een gelijkaardige functie met de instelling ‘Gebruik
hints’. Zet je die aan, dan zal de schermlezer een bedieningshint geven bij het
item waar de cursor op komt. Bij een app op het beginscherm wordt deze hint
voorgelezen: “Aangepaste acties: veeg omhoog en omlaag om te selecteren; tik
twee keer met twee vingers om de aangepaste actie uit te voeren; twee keer
tikken om in te schakelen; twee keer tikken en houd vast om lang te drukken”.
Deze hint is véél langer dan die van VoiceOver en geeft informatie over liefst
vier verschillende functies die je op die app kan toepassen. Die lange hints
geven enerzijds veel informatie, maar kunnen anderzijds erg overdonderend
overkomen bij beginnende gebruikers. Het is dan ook bijzonder jammer dat je als
gebruiker de uitgebreidheid van de hints niet kan bepalen.
TalkBack houdt het midden tussen zijn twee concurrenten met de instelling
‘Gebruikstips uitspreken’. Als die aan staat dan zal de schermlezer een
bedieningshint geven bij het item waar de cursor op komt. Bij een app op het
beginscherm wordt bijvoorbeeld deze hint voorgelezen: “Acties item verplaatsen;
dubbeltik om te activeren; dubbeltik en houd vast voor lang indrukken”.
Winnaar Hints: VoiceOver
9. Basisnavigatie
Het gebruik van een smartphone start bij het beginscherm. De beide toestellen
bieden een systeem van één of meer beginschermen die een zicht geven op je apps
(of mapjes met apps), webclips en widgets (bij de iPhone staan die in een
afzonderlijk scherm). De toegankelijkheid van een smartphone begint bij het
werken met deze beginschermen.
Bij gebruik van de schermlezer wijzigen alle bedieningsgebaren van je smartphone
en zal je alternatieve bedieningsgebaren gebruiken. De basisgebaren zijn bij
VoiceOver, TalkBack en Voice Assistant dezelfde. Bij het verkennend vegen met
een vingertop worden alle items uitgesproken waar je vinger overheen gaat en
volgt de cursor deze beweging. Met korte horizontale veegjes overloop je alle
items één voor één in de volgorde waarin ze voorkomen, waarbij de cursor volgt.
Zodra de cursor op de gewenste app staat, activeer je hem met een dubbele tik.
Hier stoppen de gelijkenissen en beginnen de verschillen. VoiceOver kent als
enige de mogelijkheid tot ‘gesplitst tikken’. TalkBack en Voice Assistant bieden
als alternatief de instelling ‘Activeren met één tik’. Zet je dit aan, dan kan
je de app onder de cursor activeren met één enkele tik, maar die moet je wel
geven óp die app zelf. De gesplitste tik van VoiceOver werkt sneller en
accurater.
Naar een volgend of vorig beginscherm gaan, doe je bij VoiceOver met horizontale
veegjes met drie vingers, terwijl je hiervoor bij TalkBack en Voice Assistant
slechts twee vingers nodig hebt.
Winnaars Navigatie beginscherm: ex aequo VoiceOver, TalkBack & Voice
Assistant
10. Navigeren in apps
Bij de drie schermlezers zijn de navigatietechnieken voor het beginscherm ook
van toepassing in apps. Apps benutten vaak meer dan één schermhoogte, waardoor
je het beeld naar boven of beneden moet kunnen schuiven. Bij VoiceOver doe je
dit met verticale veegjes met drie vingers naar boven of naar onder. Bij
TalkBack en Voice Assistant gebruik je daarvoor de heen-en-weerbewegingen (met
één vinger naar rechts en aansluitend naar links of omgekeerd.
TalkBack en Voice Assistant bieden een erg interessant extraatje. Door met twee
vingers naar boven of naar onder te vegen, schuif je traploos (dus niet per
pagina) doorheen het beeld. Een geluidje geeft middels een op- of aflopende
toonhoogte aan waar je precies in de lijst zit. Voice Assistant perfectioneerde
deze scrolfunctie door de cursor te laten volgen, wat handig is om bijvoorbeeld
de namenlijst in je adresboek te overlopen.
Binnen een app is het zinvol om direct naar het eerste of laatste item van het
scherm te kunnen springen. In VoiceOver doe je dit met een viervingertik
bovenaan of onderaan het scherm. Bij TalkBack en Voice Assistant doe je dat met
verticale heen-en-weerbewegingen.
VoiceOver biedt met de onderdeelkiezer een handig extraatje. Drie keer tikken
met twee vingers resulteert in een alfabetisch geordende lijst van alle
onderdelen op het scherm, waar je met de VO-cursor doorheen kan lopen of vanuit
het zoekveld een item kunt opzoeken. Je kan vervolgens direct naar dat item in
de app springen.
Winnaars Navigeren in apps: VoiceOver & Voice Assistant
11. Navigeren op websites
In VoiceOver biedt de rotor de nodige navigatiemogelijkheden om doorheen
websites te surfen per kop, link, formulierelement, zoekveld, lijst, … In het
totaal worden er 19 navigatieniveaus geboden.
TalkBack houdt het eenvoudiger. Met verticale veegjes kun je kiezen uit drie
navigatieniveaus, bedoeld voor webpagina’s: links, koppen en
bedieningselementen. Dat is een goede basis maar het is heel wat minder dan
VoiceOver.
Voice Assistant gelijkt sterk op TalkBack, je kiest het navigatieniveau met
verticale veegjes met drie vingers. Net als bij TalkBack kun je kiezen uit drie
navigatieniveaus, bedoeld voor webpagina’s: koppen en markeringen, koppelingen
of controls. Bij het navigeren tussen de koppen meldt Voice Assistant, net zoals
TalkBack en VoiceOver, ook telkens het kopniveau.
Winnaar Navigeren op websites: VoiceOver
12. Navigeren in gestructureerde documenten
Niet alleen websites maar ook Pages-, Word- of pdf-documenten kunnen koppen,
links, afbeeldingen, tabellen, lijsten, … bevatten. Het zou dus logisch zijn dat
je ook in die documenten op deze niveaus kan navigeren. Maar is dit ook het
geval?
Vooraleer je in een document kan navigeren, moet de cursor op dat document staan
en dus niet op een knop erboven of eronder. Hier biedt de VoiceOver rotor als
enige het extraatje van ‘Verticale navigatie’, waarmee je snel naar het
tekstgedeelte in de app kunt gaan.
Met VoiceOver kan je behoorlijk goed met de rotor navigeren op tekens, woorden,
regels, koppelingen en tabellen in een Worddocument. Op koppen kan je echter
niet navigeren. Als we een Worddocument openen in Apple’s tekstverwerker Pages,
dan kunnen we wel op koppen navigeren en ook op woorden met spelfouten, wat
handig is om een tekst na te lezen op spelfouten.
Een pdf-document lees je op de iPhone best met de app Boeken. Je kan navigeren
op tekens, woorden, regels, koppen en pagina’s. Bovendien kan je de koppenlijst
in de vorm van een inhoudsopgave krijgen van waaruit je direct naar de kop in
het document kan springen.
In tegenstelling tot VoiceOver moet je bij TalkBack en Voice Assistant de cursor
manueel op het tekstgebied zetten.
Met beide schermlezers kan je, zowel in de Google Documenten-app als de
Word-app, vlot doorheen een Worddocument navigeren per teken, woord, regel of
alinea. Per kop of link kun je niet navigeren, wat jammer is.
TalkBack en Voice Assistant hebben het echter moeilijk met pdf-documenten. In de
Adobe Acrobat-app lukt navigeren gewoonweg niet. Met de pdf Viewer van Google
Drive gaat het iets beter. We krijgen navigatie per teken, woord, alinea, kop of
link aangeboden. Die twee laatste mogelijkheden werken echter niet.
Winnaar Navigeren in documenten: VoiceOver
13. Het schermbeeld uitlezen
Naast het navigeren met alternatieve gebaren, wil je met een schermlezer ook
gewoon het schermbeeld kunnen uitlezen. Op dit punt zijn VoiceOver en Voice
Assistant elkaar waard: beide beschikken over functies om het schermbeeld uit te
lezen vanaf het begin of vanaf de cursor. Bij Voice Assistant moet je via het
Algemene contextmenu om het gehele schermbeeld uit te lezen, wat omslachtig is.
TalkBack biedt als enige de mogelijkheid om het laatst uitgelezen item te laten
herhalen of te spellen, maar ook hiervoor moet je langs het omslachtige Algemene
contextmenu.
Bij VoiceOver en Voice Assistant onderbreek je de spraak met een tik met twee
vingers. Het is onbegrijpelijk dat dit bij TalkBack niet kan.
Winnaars Schermbeeld uitlezen: VoiceOver & Voice Assistant
14. Tekst typen
Een sterk punt van VoiceOver is de ruime keuze aan methodes om tekst in te
geven. Dit kan je doen via het gewone schermtoetsen-bord (waarbij drie
typemethodes worden aangeboden). Daarnaast kun je met handschriftherkenning
gewoon letters op het scherm schrijven of het brailletoetsenbord inschakelen en
braille typen op het scherm. Verder kan je een fysiek bluetooth toetsenbord of
het brailletoetsenbord van je brailleleesregel gebruiken. Sinds kort is er ook
het Hable toetsenbord, dat je kan gebruiken om tekst in te voeren in je iPhone.
En tenslotte is er de goed werkende dicteerfunctie van iOS.
TalkBack biedt slechts één manier om het schermtoetsenbord te gebruiken (zonder
rekening te houden met de dicteerfunctie, die verder toegelicht wordt). Verder
kan je een fysiek bluetooth of USB-toetsenbord (azerty of qwerty) gebruiken.
Gebruik je naast TalkBack ook BrailleBack, dan kan je ook nog typen via het
brailletoetsenbord van je brailleleesregel. En ook het Hable toetsenbord kan je
met TalkBack gebruiken om tekst te typen. Tot slot is er de goed werkende
dicteerfunctie van Android.
Voice Assistant biedt twee typemethodes voor het schermtoetsenbord. Een fysiek
bluetooth of USB-toetsenbord (azerty of qwerty) koppelen kan ook. En natuurlijk
is er ook de dicteerfunctie van Android. Om te typen met het toetsenbord van je
brailleleesregel, zul je eerst BrailleBack moeten installeren, want Samsung
levert dat niet standaard mee.
Winnaar Tekst typen: VoiceOver
15. Snelle instellingen
Een schermlezer kent heel wat instellingen waarmee je de werking ervan naar je
hand kan zetten. Sommige instellingen hoef je slechts eenmalig goed te zetten.
Andere wil je, afhankelijk van de situatie, even snel kunnen wijzigen.
Bij TalkBack is het niet mogelijk om belangrijke instellingen te wijzigen,
buiten het instellingenpaneel.
VoiceOver en Voice Assistant doen veel beter. Bij VoiceOver kan je de
spraakweergave en het schermgordijn aan- en uitzetten met drievingergebaren en
kan je via de rotor de belangrijkste instellingen wijzigen: taal, hints,
spreeksnelheid, spraakvolume, typemethode, audioducking, … Bij Voice Assistant
kan je de spraakweergave aan- of uitzetten met een tweevingergebaar en kan je
via het Universeel menu snel aan alle belangrijke instellingen, zoals donker
scherm, snel typen, spreeksnelheid, spraakvolume, dikke randen, …
Vervelend bij smartphoneschermlezers is dat je het geluidsvolume van de stem
slechts met de geluidsknopjes kan wijzigen terwijl op dat moment de schermlezer
spreekt. Stopt het spreken, dan ben je plots het algemene volume van de
smartphone zelf aan het regelen. Bij de iPhone kan je daarom het volume best
regelen via de rotor. TalkBack en Voice Assistant bieden een originele oplossing
aan. Wanneer je een vinger op het scherm vasthoudt zijn de geluidsknopjes
sowieso toegewezen aan het geluidsvolume van de schermlezer. Dat is erg handig.
Winnaar Snelle instellingen: ex aequo VoiceOver & Voice Assistant
16. Braille-ondersteuning
Het aanbod van compacte 12- of 14-cellige leesregeltjes, maakt het mogelijk om
je smartphone met braille uit te rusten.
VoiceOver biedt een uitgebreide brailleondersteuning voor bluetooth leesregels.
Je kan niet alleen het scherm uitlezen met de leesregel, maar ook tekst intypen
vanaf het brailletoetsen-bord. Bovendien kan je veel VoiceOver-functies direct
vanaf de leesregel aansturen, waarvoor Apple een uitgebreide set sneltoetsen
biedt, die gebaseerd zijn op de spatiebalk die je tezamen indrukt met een
dot-combinatie. Handleidingen van brailleleesregels besteden vaak de nodige
aandacht aan het gebruik van een iPhone.
Android biedt twee afzonderlijke schermlezers aan: TalkBack voor spraakweergave
en BrailleBack voor brailleweergave. Beide zijn perfect tezamen te gebruiken,
maar je merkt aan alles dat ze niet met elkaar verweven zijn zoals VoiceOver. Zo
kan je vanaf een brailleleesregel enkel wat BrailleBack-functies, maar
nauwelijks tot geen TalkBack-functies aansturen. Bij de meeste leesregels vind
je geen documentatie over hoe je het toestel gebruikt in een Android-omgeving.
Samsung biedt met Voice Assistant geen brailleonderstening. Je zal dus
BrailleBack afzonderlijk moeten installeren. Maar ook hier zijn braille- en
spraakweergave niet echt verweven met elkaar.
Winnaar Braille: VoiceOver
Conclusie
De tijd dat iOS als enige van huis uit toegankelijk is, ligt achter ons. Android
is flink bijgebeend. Maar ze zijn er nog niet. Zo zijn de gesproken- en
brailleondersteuning niet met elkaar vervlochten zoals bij VoiceOver en blijven
we de L-gebaren van TalkBack bijzonder gebruiksonvriendelijk vinden.
Een belangrijke vaststelling is dat Samsungs Voice Assistant op gebied van
bedieningsgemak en mogelijkheden véél dichter aanleunt bij VoiceOver en dus
beter scoort dan TalkBack.
Maar is dit genoeg om je te doen switchen als je VoiceOver al jaren gewend bent?
Het leertraject zal hierbij wellicht een belangrijke rol spelen.
De auteur van dit artikel mailen?
baldewijns.jeroen@lichtenliefde.be
Vragen over dit artikel?
Mail naar kennisportaal@visio.org, of bel 088
585 56 66.
Meer artikelen vind je op
kennisportaal.visio.org
Koninklijke Visio is een expertiseorganisatie voor blinde en slechtziende
mensen. www.visio.org