Marc Stovers, Koninklijke Visio
Bladmuziek lezen is anders dan de krant lezen. In dit artikel leggen we uit op
welke manieren je de iPad kunt inzetten om je bladmuziek te vergroten, en waar
je rekening mee moet houden bij kiezen van de voor jou meest geschikte app.
Dat de iPad ingezet kan worden voor slechtziende mensen om teksten beter te
kunnen lezen is bekend. Maar kan dat ook voor het lezen van bladmuziek? Bij de
beantwoording van deze vraag blijken er een heleboel factoren een rol te spelen.
Of en wanneer de iPad een meerwaarde of oplossing kan bieden, en wat daar
allemaal bij komt kijken lees je in dit artikel. Eén ding zullen we al
verklappen: een eenduidige oplossing of app bestaat niet. Je zal op een
creatieve manier moeten kijken naar de individuele situatie van de muzikant om
zo een zo optimaal mogelijke oplossing te vinden.
Bladmuziek lezen is anders!
Laten we beginnen om na te gaan met wat er nu eigenlijk gelezen moet worden.
Bladmuziek lees je namelijk anders dan tekst. Je leest geen letters maar noten
op een notenbalk, en hier verschijnen al grote verschillen tussen muzikanten:
speel je dwarsfluit dan hoef je maar één notenbalk te lezen. Maar speel je piano
dan lees je twee balken tegelijk die onder elkaar staan. Een organist heeft
zelfs drie notenbalken te verstouwen!
Een ander verschil met teksten lezen is de plaatsing van de noten op de balk,
die op een lijn, of tussen twee lijnen in staan. Noten kunnen gepaard gaan met
speciale symbolen, en in het geval van een zangpartij ook met tekst. Ook kunnen
noten naast elkaar maar ook onder elkaar staan om akkoorden te vormen. Dit alles
is weer afhankelijk van het instrument. Als je een noot mist tijdens het lezen,
dan is deze meestal niet zo makkelijk in te vullen dan wanneer je bij tekst
lezen een letter in een woord mist.
En er zijn nog meer verschillen. Bladmuziek lezen gaat gepaard met een fysieke
handeling. Je moet immers tijdens het lezen je instrument bespelen. Tijdens een
uitvoering moet dit ook foutloos en in een bepaald tempo gebeuren. Je kan niet
even langzamer gaan spelen, of terug kijken wat er ook alweer op je partituur
stond. Daarom lees je tijdens het repeteren de muziek herhaaldelijk opnieuw met
als doel je muziekstuk in te studeren. Vaak heb je dan ook meer behoefte om
detail te lezen dan tijdens een uitvoering waarbij je het stuk globaal al kent.
Ook dit leest allemaal weer anders dan een boek.
Kortom: bladmuziek lezen vereist nauwkeurigheid, en dat wat je leest is niet
éénduidig, maar afhankelijk van het instrument dat je bespeelt.
Waarom bladmuziek lezen met de iPad?
Kan de iPad eigenlijk wel iets betekenen voor slechtzienden die bladmuziek
willen lezen? Laten we er eens van uitgaan dat vergroting eventueel gecombineerd
met kleuromkering de leesbaarheid zou kunnen verbeteren ten opzicht van
reguliere zwartdruk.
Een reguliere iPad is ongeveer een half velletje A4 en nog veel kleiner dan een
velletje A3. De iPad Pro is groter en haalt (bijna) het formaat van een velletje
A4. De afmetingen lijken dus niet erg veel voordelen te hebben ten opzichte van
zwartdruk op A4.
Maar daartegenover staat technische dynamiek waarmee je de leesbaarheid sterk
kunt bevorderen:
Als je met digitale bestanden werkt zijn er apps die je bladmuziek vergroot
kunnen weergeven.
Ook kunnen de muzieknoten in scherper contrast worden weergegeven dan op
papier.
De iPad kan de kleuren omkeren, en heeft een regelbare verlichting aan
boord.
Bovendien kan je er een groot beeldscherm of televisie op aansluiten om zo
meer vergroting te krijgen. Of zo’n scherm in de praktijk handig is hangt –
alweer- van de muzikant af: speel je thuis in je eentje, of ga je op pad om
samen met anderen te spelen? Is een scherm wel wenselijk tijdens een
uitvoering? Enzovoort.
Daarnaast spelen ook fysieke factoren ook een rol bij de vergroting die je kan
behalen. Speel je dwarsfluit? Dan kun je makkelijker je iPad met notenschrift
dichter bij je ogen plaatsen. Met orgel of accordeon is dat al veel lastiger of
gewoon niet mogelijk.
Merk op dat bij het vegroten ook enige mate van overzichtelijkheid op het scherm
moet behouden. Er is dus wel een grens aan wat je op het scherm kunt vergoten.
Waarom NIET bladmuziek lezen met de iPad?
Er zijn natuurlijk ook nadelen te bedenken aan het gebruik van de iPad:
Je moet met het apparaat en apps kunnen werken, en je moet digitale
bestanden kunnen beheren.
De reflectie van het scherm hinderlijk zijn.
Het maken van aantekeningen kan lastig zijn.
En tenslotte moet voor de aanschaf van een iPad – en zeker voor de iPad Pro-
de portemonnee getrokken worden.
Muziek vergroten met apps
Hoe moet je nu je bladmuziek vergroot weergeven op de iPad? Een foto maken en
vergroten door met duim en wijsvinger te pinchen is niet bepaald een goede
oplossing: de bladmuziek valt deels uit beeld, en schuiven of bladeren kan niet
als je je handen niet vrij hebt. De bladmuziek moet dus én vergroot én herschikt
worden, zoals een documentlezer dat met teksten doet. Er zijn gelukkig apps die
dit probleem aanpakken. Technisch bekeken doen ze dit, grofweg, op drie
verschillende manieren. We bespreken ze alle drie en noemen ze voor het gemak de
“Fotografische”, de “Music XML”, en de “PDF” methode. De reden voor deze
indeling is dat de methode die je kiest bepalend is voor het type bestanden waar
je mee gaat werken. En dit bepaalt vervolgens weer welke apps je kunt gebruiken.
De “Fotografische” methode: Music Zoom
Naschrift van de redactie: de app Music zoom is niet meer beschikbaar in de
App Store. De ontwikkelaar is gestopt maar zoekt een opvolger. Mogelijk keert de
app terug in de App Store. Dit hoofdstuk is nog steeds nuttig om te lezen om de
methodiek te begrijpen.
Bij deze methode wordt fotografische informatie bewerkt en herschikt. Hierbij
geldt dat de kwaliteit van de (zelfgemaakte) foto bepalend is voor het
resultaat.
We vonden één heel opvallende app in deze categorie, namelijk Music Zoom. Deze
grootletter-hoog-contrast app van 20 euro is speciaal gemaakt voor
slechtzienden, heeft een mooie grootletter interface, en is relatief eenvoudig
in gebruik.
Het idee is dat je een foto van je papieren bladmuziek maakt en vervolgens met
duim en wijsvinger rechthoeken op het scherm trekt, om aan te geven waar de
notenbalken zich bevinden. Music Zoom knipt en plakt vervolgens alle rechthoeken
aan elkaar tot een lichtkrant, die je met veegbewegingen of met een voetpedaal
bedient. De notenbalk kun je naar wens vergroten of verkleinen, of in omgekeerde
kleuren of met verhoogd contrast weergeven.
Dit laatste kan nodig zijn, omdat het contrast van de gemaakte foto niet altijd
goed is. Een betere oplossing is om foto’s met meer contrast te maken door de
bladmuziek eerst met een PC te scannen, en het fotobestand daarna te importeren.
Music Zoom pakt ook een probleem aan waar veel apps geen oplossing voor bieden:
het omgaan met herhalingen. In veel partituren worden stukken muziek herhaald.
Deze herhalingen worden aangegeven met een begin- en eindsymbool die normaliter
op dezelfde pagina worden weergegeven, zodat je tijdens het spelen niet hoeft te
bladeren. Bij vergroting komt echter het te herhalen gedeelte op meerdere
pagina’s terecht, hetgeen tot een hoop geblader kan leiden. Dit kun je je als
muzikant niet permitteren.
Bij Music Zoom geef je daarom aan waar de herhalingen zich in de partituur
bevinden, waarna de app eenvoudig een extra kopie van het te herhalen gedeelte
in de lichtkrant plakt. Tijdens het spelen hoef je dan alleen nog maar vooruit
te bladeren.
De app heeft verder een eigen zoeksysteem voor de bewerkte opgeslagen
muziekstukken. Deze opslag gebeurt lokaal op de iPad en dit is tevens de
kwetsbare kant van de app. We vonden geen mogelijkheid om de gescande muziek te
exporteren en zo je werk elders veilig te stellen. Ook ontbreekt een
exporteermogelijkheid naar een gangbaar bestandsformaat.
Meer weten? Op Youtube vind je de instructievideo van Visio over Music
Zoom.
De “Music XML” methode
Geheel in contrast met de fotografische methode, bevatten Music XML bestanden
geen fotografische of visuele informatie, maar alleen codering van de muziek
zelf. Er staat bijvoorbeeld in welke noten hoe lang en in welk tempo gespeeld
worden. Wie bekend is met MIDI codering die vorige eeuw werd ontwikkeld voor
synthesizers zou Music XML als een uitbreiding hierop kunnen beschouwen.
Omdat er uitsluitend digitale muzikale informatie gecodeerd is, is een Music XML
bestand uitermate flexibel te gebruiken. Het geeft apps de mogelijkheid om een
partij te vergroten en daarna de maten te herschikken zodat de partij netjes op
volgorde in beeld blijft. Ook kan een Music XML bestand meerdere
instrumentpartijen bevatten, en kan je zelf kiezen welke je hiervan op het
scherm wilt zien. Een andere mogelijkheid is om één of meerdere instrumenten af
te laten spelen door de ingebouwde synthesizer van de iPad.
Je kan ook eenvoudig de hele bladmuziek een toontje hoger laten omzetten, of
tijdens het afspelen een metronoom meetikken... De mogelijkheden lijken
eindeloos, maar je moet wel een app vinden die het allemaal kan. Na enig
speurwerk vonden we de app Seescore
2, en die blijkt het
voor tien euro allemaal te kunnen. Je kunt Seescore gratis downloaden en
uitproberen. Een aantal functies is dan uitgeschakeld. Met een eenmalige in-app
aankoop kun je daarna de app volledig functioneel maken.
Bij Seescore 2 krijg je netjes Dropbox integratie bij om je bestanden buiten de
iPad op te slaan.
Met Seescore 2 kun je behalve het scherm ook een voetpedaal gebruiken om tijdens
het spelen verder te bladeren. Helaas herkent de app hierbij de herhalingstekens
niet, waardoor je zelf handmatig terug moet bladeren. Dit vinden we echt jammer,
evenals het ontbreken van de mogelijkheid om aantekeningen in de partituur te
maken. Dit laatste is echter een euvel dat we bij vrijwel alle XML (en MIDI)
gebaseerde apps zijn tegengekomen.
Wie met Music XML apps wil werken moet dus goed nadenken of hij wel of geen
aantekeningen wil gaan maken. Nu hebben we toch een app weten te vinden waar de
ontwikkelaar het toch erin heeft weten te krijgen. Dit is de uitgebreide app
Newzik. Hiermee kun
je binnen de app aantekeningen maken. Ook biedt Newzik de optie om alle
herhalingen in zijn geheel uit te laten schrijven, zodat je alleen nog maar
vooruit hoeft te bladeren.
Links:
Music XML scannen of downloaden
Hoe kom je eigenlijk aan Music XML bestanden?
Er zijn downloadsites voor Music XML
partijen,
waar je zowel betaald als gratis materiaal kan vinden. Maar het aanbod van Music
XML is op dit moment nog wel een stuk kleiner dan het aanbod van PDF bestanden.
Behalve kant en klare stukken downloaden kun je ook je reeds bestaande papieren
bladmuziek met de computer scannen om ze daarna om te zetten naar Music XML.
Scan- en muziekbewerkingssoftware waarmee dit op de pc kan is vanaf zo’n 150
euro te verkrijgen. Bedenk echter wel dat dit lang niet altijd vlekkeloos gaat.
Omdat muziekschrift veel complexer is dan tekst kunnen er dus ook fouten gemaakt
worden. Een foute letter in een tekst is meestal niet zo niet erg maar bij
muziek ligt dat anders: een verkeerde noot of maatsoort is erg storend. Gemaakte
fouten moet je dus bijna altijd met de hand achteraf corrigeren, wat een lastig
karweitje kan zijn als je minder goed ziet. Het resultaat kan dan zeer lonend
zijn maar houd wel rekening met een portie extra werk als je overweegt om dit te
gaan doen.
Ook op de iPad is notenherkenning en opslag in XML mogelijk, bijvoorbeeld met de
app NotateMe van Neuratron. Deze app is in eerste instantie gemaakt om zelf
bladmuziek te schrijven. Maar je kunt met deze app ook bladmuziek via de camera
of van een foto laten herkennen. Je moet daarvoor dan Photoscore als in-app
aankoop erbij aanschaffen. Ook hier geldt dat je het resultaat van de scan
mogelijk nog moet corrigeren. Dit kan met Notate Me, wat op het relatief kleine
iPad scherm best lastig kan zijn als je niet goed kan zien.
Heb heb je eenmaal je XML bestand gemaakt dan kun je het opslaan in bijvoorbeeld
Dropbox, of exporteren naar een andere XML app zoals als Seescore. Helaas heeft
de knoppenbalk van NotateMe een bedroevend slecht contrast.
En wat kost het? Wie dit alles kan doen met bladmuziek die maar uit één
notenbalk bestaaat, heeft geluk en kan de gratis demo versie NotateMe
Now gebruiken.
Moet je echter meer partijen op meerdere balken kunnen herkennen dan betaal je
circa 80 euro voor het hele pakket
NotateMe plus de
in-app aankoop Photoscore.
Zelf uitproberen? Download NotateMe Now in de App
Store.
Meer weten over notenherkenners voor iPad of computer? Ga naar de top 5
notenherkennings
apps.
De “PDF” methode
Hoewel Music XML in opkomst is, is het PDF bestandsformaat voor gedigitaliseerde
bladmuziek nog steeds het meest populair. Downloadsites en apps die met PDF
bestanden werken zijn dan ook ruim in de meerderheid.
We zagen eerder dat het maken van aantekeningen in Music XML bestanden een
probleem kan vormen. Voor het PDF bestandsformaat is dit een eitje: het PDF
format geeft de beschikking over meerdere “lagen” waardoor er makkelijk over een
partituur geschreven, getypt of gearceerd kan worden. De meeste PDF- gebaseerde
muziek apps beschikken dan ook over uitgebreide mogelijkheden voor het maken van
aantekeningen.
Tot zover de voordelen. Want de grote uitdaging bij het werken met PDF bestanden
zit hem in het grafische karakter. Dit maakt dat een partituur weliswaar
vergroot, maar niet herschikt kan worden. En zoals we eerder zagen is dat een
must als je met bladmuziek werkt.. Een ander nadeel is dat alle extra’s die we
bij Music XML beschreven, zoals afspelen van de muziek, zijn in PDF niet
beschikbaar.
Wil je een PDF bestand op de iPad netjes vergroot weergeven dan zul je het
bestand dus meestal moeten gaan bewerken. Hier heb je al gauw een computer bij
nodig. Gelukkig is er ook software die speciaal voor dit doel is gemaakt. Het
programma LargePrint
Music
kan in een bestaande pdf partituur de notenbalken en de maten herkennen waarna
deze – na eventuele handmatige correctie- weer omgezet kunnen worden naar een
nieuw pdf bestand. Dit nieuwe pdf bestand is dan een grafisch aangepaste versie
die uitgaat van met een door jou opgegeven - kleiner - aantal balken en maten
per pagina. De bladmuziek wordt hierdoor vergroot. Dit nieuwe pdf bestand kun je
dan weer op de iPad inlezen in een reguliere muziek app zoals Forscore.
LargePrint Music is verkrijgbaar voor zowel Windows als de Mac.
Helaas hebben we een programma als LargePrint Music niet als app voor de iPad
kunnen vinden. Wel zijn er andere apps zoals Forscore of Piascore. Hiermee kun
je foto’s kan maken van je bladmuziek en deze als pdf opslaan. Maak je nu foto’s
van halve pagina’s met je apparaat in liggende stand, van krijg je met dit
trucje tweemaal vegroting. Om de leesbaarheid nog iets te bevorderen kun je in
deze apps ook het contrast aanpassen en de witranden op de foto wegsnijden zodat
het notenschrift nog wat groter in beeld kan komen. Heel flexibel is dit
allemaal natuurlijk niet, maar als je niet teveel vergroting nodig hebt kan dit
je mogelijk helpen.
Forscore komt nog met een andere interessante optie voor wie niet al teveel
vergroting nodig heeft. De app kan in een pdf bestand automatisch de notenbalken
herkennen, en die als een banner, ofwel lichtkrant, weergeven. Je kunt hierbij
de vergroting instellen. Met veegbewegingen of met een voetpedaal kun je dan
door het stuk bladeren.
Als de beeldkwaliteit van de partituur goed genoeg is, is het hele proces weinig
bewerkelijk is. Ook wordt het oorspronkelijke PDF bestand niet gewijzigd.
Voor herhalingen in de partituur is de volgende oplossing gevonden: wil je een
gedeelte herhalen, dan markeer je vooraf de begin- en eindpositie met grote
gekleurde stippen op het scherm. Als je tijdens het spelen het stip met het
eindpunt aantikt springt de partituur terug naar het aangegeven beginpunt. Je
moet dus wel een hand vrij hebben.
Forscore is een populaire, zeer uitgebreide app die je voor een paar tientjes in
de App Store downloadt. Forscore is onder meer uitgerust met een prima
zoekfunctie, opslagfaciliteiten en audio opnamefunctie. De app heeft ook een
toegankelijke mogelijkheid aan boord om PDF bestanden direct te downloaden van
een aantal populaire downloadsites.
Meer weten?
Bekijk de video van Visio over Forscore
Ga naar de handleiding LargePrint Music van
Visio
Bladeren met voetpedaal
Zoals we eerder al zagen, kan je met een voetpedaal door de partituur bladeren
zodat je je handen niet hoeft te gebruiken. Wil je een pedaal gaan gebruiken,
zoek dan een app die dit ondersteunt want dat is lang niet altijd het geval. Er
zijn ook meerdere pedalen op de markt die niet allemaal uitwisselbaar zijn. Voor
gebruik op de iPad zijn draadloze bluetooth pedalen die werken volgens de
Airturn standaard veruit het meest populair. Wij gebruikten voor dit artikel de
populaire Airturn PED, die twee pedalen heeft. Een oudere populaire variant is
de Airturn BT-105.
Er zijn ook varianten met meer pedalen in de handel voor wie meer functies wil.
Deze moeten dan wel door de app worden ondersteund.
Toegankelijkheid
Last but not least is de interface van de app zelf natuurlijk ook nog een
aandachtspunt. Helaas zijn mogelijkheid om de interface aan te passen schaars,
en moet je meestal dealen met wat er beschikbaar is, met wisselend resultaat.
Dit geldt ook voor VoiceOver toegankelijkheid waarmee bijvoorbeeld titels kunnen
worden voorgelezen. Uitproberen is hier het devies. Bedenk daarbij dat je
betaalde apps onder voorwaarden bij de App Store kunt retourneren.
De iPad: hulp of oplossing?
Het kunnen lezen van bladmuziek met de iPad als je slechtziend bent is geen
vanzelfsprekendheid. Toch kunnen er mogelijkheden zijn, met name voor wie gebaat
is bij niet al teveel vergroting, handig is met techniek en bereid is om zaken
uit te proberen. De zoektocht naar een oplossing kan echter een zeer creatief
proces zijn omdat er met heel veel zaken rekening gehouden moet worden.
Anderzijds kan de iPad ook een aanvulling of deeloplossing bieden. Als de iPad
bijvoorbeeld niet tijdens een uitvoering te gebruiken is, kan dit misschien wel
tijdens het studeren. Wie flexibel is en zijn leerproces hierop kan aanpassen,
is zeker in het voordeel.
Heb je nog vragen?
Mail naar kennisportaal@visio.org, of bel 088
585 56 66.
Meer artikelen, video’s en podcasts vind je op
kennisportaal.visio.org
Koninklijke Visio
expertisecentrum voor slechtziende en blinde mensen
www.visio.org